Ταξίδι στο χρόνο
Παρασκευή, Αυγούστου 18, 2006
Είτε από εμμονή είτε από πεποίθηση, θεωρούσα πάντα ότι η γνώση του ιστορικού περιβάλλοντος και της περιρρέουσας ατμόσφαιρας είναι το sine qua non για την πρόσληψη και την κατανόηση ενός κειμένου (αν και όχι για την απόλαυσή του – αλλά εν προκειμένω δεν τίθενται ζητήματα αισθητικής). Διαβάζοντας την «Έκτη Διακήρυξη της Σέλβα Λακαντόνα» - κατά τη γνώμη μου, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πολιτικά κείμενα των τελευταίων δεκαετιών – σκέφτηκα να συγκεντρώσω μερικές πληροφορίες, ας πούμε πραγματολογικού χαρακτήρα, για τα δεδομένα της μεξικανικής πραγματικότητας.
Ολίγα ιστορικά
Σωτήριο έτος 1519 («σωτήριο» δηλαδή για τους conquistadores, τους Ισπανούς κατακτητές, επειδή για τους ιθαγενείς πληθυσμούς του Μεξικού ήταν μάλλον ολέθριο): ο Francisco Fernández de Córdoba και ο Hernán Cortés ξεκινούν να υποτάξουν τις περιοχές των Αζτέκων και των Μάγια. Το 1521, το Tenochtitlan (η σημερινή Πόλη του Μεξικού) πέφτει στα χέρια του Cortés, και ως το 1525 ο Francisco Montejo έχει κατακτήσει τους Μάγια. Μέχρι το 1545, το μεγαλύτερο μέρος του βόρειου Μεξικού βρίσκεται υπό την ισπανική κυριαρχία.
Για τα επόμενα 300 χρόνια, το Μεξικό διοικείται ως ισπανική αποικία. Είναι χρόνια σκληρής καταπίεσης, αφού οι Ισπανοί προσπαθούσαν να κρατούν τους ιθαγενείς υποταγμένους· ήδη το 1541 σημειώθηκε η πρώτη εξέγερση των αυτοχθόνων, η οποία βέβαια κατεπνίγη. Σ’ αυτά τα 300 χρόνια, η χώρα απογυμνώθηκε από το φυσικό της πλούτο (ασήμι, κυρίως), ενώ δημιουργήθηκαν τεράστιες φυτείες σιτηρών, ζαχαροκάλαμων κλπ., προς εξαγωγήν των προϊόντων, φυσικά, αποικιοκρατικό ήταν το καθεστώς, τι περιμένατε; Το αποτέλεσμα: τον 17ο αι., η οικονομία της λεγόμενης «Νέας Ισπανίας» κατέρρευσε· οι επιδημίες και η εντατική εργασία αποδεκάτισαν τους ιθαγενείς, μειώνοντας σημαντικά τον πληθυσμό τους από 12 εκατομμύρια (το 1520) σε 1 εκατομμύριο (το 1720).
Στις αρχές του 19ου αι., το Μεξικό εισάγεται σε μια μακρά περίοδο αναταραχών και αιματηρών εξεγέρσεων. Το 1810, ένας ενοριακός παπάς, ο Miguel Hidalgo y Costilla, κηρύσσει επανάσταση με αίτημα την απαλλαγή από την ισπανική κυριαρχία και την αναδιανομή της γης· ο ίδιος και οι οπαδοί του συλλαμβάνονται και εκτελούνται. Λίγο αργότερα, το 1814, ξεσπά μία ακόμη επανάσταση με επικεφαλής τον Joze Maria Moreles y Pavon, που επίσης καταπνίγεται. Όμως, οι Ισπανοί δεν κατάφεραν να εξαφανίσουν τους επαναστάτες, που συνέχισαν τον ανταρτοπόλεμο, υπό την καθοδήγηση και την αρχηγία του Vicente Guerrero. Τελικά, το 1821, ο Guerrero και η ισπανική διοίκηση συνήψαν συνθήκη για την αυτοδιάθεση της αποικίας, συγκροτήθηκε Βουλή και, μετά από μια στρατιωτική εξέγερση το 1823, το Μεξικό ανακηρύχτηκε δημοκρατία.
Ακολουθεί μια περίοδος συγκρούσεων και αντιθέσεων με τις Η.Π.Α., για εδαφικά κυρίως ζητήματα. Θυμάστε, λ.χ., το Οχυρό Άλαμο; Εκεί, το 1836, ο στρατός του Antonio López de Santa Anna (που τότε ήταν πρόεδρος του Μεξικού) συνέτριψε τους Τεξανούς που ήθελαν να ενωθούν με τις Η.Π.Α. (τότε σκοτώθηκε ο David Crockett, ο σχεδόν μυθικός αμερικανός ήρωας, που φορούσε το γούνινο καπέλο με την ουρά). Αυτός ο Santa Anna χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς ως ο κατεξοχήν οππορτουνιστής: στην αρχή ήταν με τους «βασιλικούς», δηλαδή με την ισπανική διοίκηση, και πολέμησε εναντίον των μεξικανών επαναστατών, ύστερα, πήγε για λίγο με το μέρος του Guerrero, τελικά ήρθε σε αντίθεση και μ’ αυτόν και ακολούθησε το δικό του δρόμο, που τον οδήγησε στην προεδρική καρέκλα – το πώς, εύκολα μπορεί κανείς να το μαντέψει.
Εν πάση περιπτώσει, οι αντιθέσεις με τις Η.Π.Α. δεν άργησαν να καταλήξουν σε πόλεμο, όταν, το 1845, το αμερικανικό Κονγκρέσο ψήφισε υπέρ της προσάρτησης του Τέξας. Ο μεξικανικός στρατός ηττήθηκε και, το 1848, το Τέξας, η Γιούτα, η Νεβάδα, η Καλιφόρνια και το Νέο Μεξικό πέρασαν στον έλεγχο των Η.Π.Α.
Κρίσιμο σημείο στη μεξικανική ιστορία ήταν το έτος 1857, όταν ο δημοκρατικός πολιτικός Benito Juarez έφτιαξε καινούριο σύνταγμα, στην προσπάθειά του να εξαλείψει και τα τελευταία ίχνη της αποικιοκρατίας· παρ’ όλα αυτά, οι μεταρρυθμίσεις του ελάχιστα βελτίωσαν τις συνθήκες ζωής του πληθυσμού, η συντριπτική πλειονότητα του οποίου ζούσε στο όριο της φτώχειας. «Όπου ο φτωχός κι η μοίρα του», δεν λένε; Έτσι ακριβώς· διότι σαν να μην έφταναν όλα τα άλλα, το 1858 ξεσπά εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους δημοκρατικούς του Juarez και στους συντηρητικούς του Santa Anna. Ο Juarez επικράτησε και με μια σειρά μεταρρυθμίσεων κατάφερε τουλάχιστον να περιορίσει την εξουσία της εκκλησίας και του στρατού.
Ο Benito Juarez είναι ένας από τους εθνικούς ήρωες του Μεξικού (σημαντική λεπτομέρεια: ήταν ιθαγενής) και ουσιαστικά ο πρώτος δημοκρατικός πολιτικός της χώρας, που ατυχώς δεν είχε εξίσου ικανούς διαδόχους. Λίγο μετά την παύση του εμφυλίου πολέμου, οι Γάλλοι επιχείρησαν να εγκαθιδρύσουν μια μεξικανική αυτοκρατορία υπό τον Μαξιμιλιανό Α΄– τότε, λοιπόν, ο Juarez μετέφερε την πρωτεύουσα στο El Paso del Norte (=το πέρασμα του βορρά), που έκτοτε ονομάστηκε Χουαρέζ, ηγήθηκε της αντίστασης, νίκησε τους Γάλλους και κατέστρεψε την αυτοκρατορία. Το 1871 επανεξελέγη πρόεδρος της χώρας, πέθανε όμως ενόσω προσπαθούσε να καταπνίξει μια επανάσταση με επικεφαλής τον Porfirio Díaz.
Ο Díaz πήρε την εξουσία το 1876 και τη διατήρησε μέχρι το 1911. Επί των ημερών του, άρχισαν μαζικές επενδύσεις ξένου κεφαλαίου στο Μεξικό, εντάθηκε η καταπίεση του πληθυσμού και η εκπαίδευση παρέμεινε στάσιμη. Η πολιτική του υπήρξε η κύρια αφορμή για την επανάσταση του 1910, υπό τον Francisco Indalecio Madero. Υπέρμαχος της δημοκρατίας και των μεταρρυθμίσεων, ο Madero έγινε πρόεδρος το 1911, κυβέρνησε για δύο χρόνια, αλλά δεν κατάφερε να αλλάξει τα πράγματα, ούτε να ελέγξει τις επαναστατικές δυνάμεις που είχαν στο μεταξύ αποδεσμευτεί. Με την υποστήριξη των συντηρητικών, ένας άλλος στρατηγός, ο Victoriano Huerta, ανέτρεψε τον Madero (ο οποίος συνελήφθη και τουφεκίστηκε – επειδή, σύμφωνα με ισχυρισμούς, προσπαθούσε να αποδράσει).
Ο Huerta είχε υπηρετήσει υπό τις διαταγές του Díaz και το 1911 συντάχθηκε με τον Madero· φυσικά, δεν δίστασε να τον προδώσει για το προεδρικό σκήπτρο. Το καθεστώς του ήταν αιματηρό και τυραννικό κι έτσι, οι χωρικοί (peones) που είχαν υποστηρίξει την επανάσταση του 1910, συνέχισαν τον αγώνα τους· αυτή τη φορά, οι εξέχοντες ηγέτες τους ήταν ο Emiliano Zapata και ο Pancho (υποκοριστικό του Francisco) Villa. Ο Huerta ηττήθηκε και τον έλεγχο ανέλαβε ένας πλούσιος γαιοκτήμονας, παλαιός υποστηρικτής του Madero, ο Venustiano Carranza. Ο εμφύλιος πόλεμος δεν άργησε να ξεσπάσει: οι κυβερνητικές δυνάμεις του Carranza είχαν ν’ αντιμετωπίσουν τους οπαδούς του Villa στο βορρά και του Zapata στο νότο. Δέκα χρόνια κράτησε ο πόλεμος και το αποτέλεσμα ήταν να καταπνιγεί, για μία ακόμη φορά, η εξέγερση των χωρικών.
Στη δεκαετία του 1930, σταθεροποιήθηκε στην εξουσία ένα καινούριο κόμμα, το PNR (Partido Nacional Renovador, «Κόμμα της Εθνικής Αναγέννησης»), που αργότερα μετεξελίχθηκε στο σημερινό PRI (Partido Revolucionario Institucional, «Παραδοσιακό Επαναστατικό Κόμμα»). Για 70 περίπου χρόνια, το PNR/PRI κυβερνούσε τη χώρα μ’ ένα ιδιότυπο μονοκομματικό σύστημα. Ως φαίνεται, μία από τις συνηθέστερες πρακτικές του ήταν η χρήση της βίας ως πολιτικού εργαλείου: πολιτικές δολοφονίες, βασανιστήρια, φυλακίσεις χωρίς δίκη. Συχνά, το ίδιο εργαλείο χρησιμοποιήθηκε και για «εσωτερικό ξεκαθάρισμα»: λ.χ., το 1994, η δολοφονία του προεδρικού υποψηφίου του PRI, Luis Donaldo Colosio, ήταν μια τέτοια περίπτωση. Το PRI, και ως κόμμα και ως κυβέρνηση, έμεινε ανεπηρέαστο τόσο από τη μεγάλη φοιτητική εξέγερση του 1968 (την οποία βεβαίως συνέτριψε) όσο και από την επανάσταση των Ζαπατίστας, το 1994. Παρ’ όλο που από τη δεκαετία του 1980, η δύναμή του άρχισε να συρρικνώνεται, έχασε τις εκλογές για πρώτη φορά το 2000, όταν εξελέγη πρόεδρος ο Vincente Fox, του (κεντροδεξιού) PAN (Partido Acción Nacional, «Κόμμα Εθνικής Δράσης»).
Ολίγη οικονομία
Στη δεκαετία του 1930, και παρά την παγκόσμια οικονομική κρίση, η μεξικανική οικονομία εισήλθε σε μια περίοδο σημαντικής άνθησης, που έμεινε στα ιστορικά χρονικά ως «το μεξικανικό θαύμα» (El Milagro Mexicano). Σημαντικός, ως προς τούτο, ήταν ο ρόλος του προέδρου Lázaro Cárdenas del Río, ο οποίος, εν μία νυκτί (Μάρτιος 1938), απαλλοτρίωσε τον εξοπλισμό των ξένων πετρελαϊκών εταιριών (εν οις και της Shell), εθνικοποίησε τα πετρελαϊκά αποθέματα της χώρας και ίδρυσε την εταιρία Pétroleos Mexicanos. Για τα επόμενα 40 περίπου χρόνια, η μεξικανική οικονομία φάνηκε να ακμάζει - αλλά όπως είναι γνωστό, άλλο τι λένε οι αριθμοί και άλλο πώς ζουν οι άνθρωποι. Επιπλέον, παρά τις εθνικοποιήσεις, η ιδιωτική ιδιοκτησία δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει στο Μεξικό. Ο αναδασμός της γης επί προεδρίας Cárdenas στη δεκαετία του 1930, απέδωσε μεν αρκετές εκτάσεις στους χωρικούς, αλλά δεν περιόρισε την ισχύ των μεγάλων γαιοκτημόνων.
Εν ονόματι του «μεξικανικού θαύματος», πάντως, τον Ιανουάριο του 1994, το Μεξικό έγινε πλήρες μέλος της NAFTA (North American Free Trade Agreement, Βορειοαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου), ενός ισχυρού οικονομικού μπλοκ στο οποίο συμμετέχουν οι Η.Π.Α. και ο Καναδάς. Μέσα σ’ ένα χρόνο η οικονομία της χώρας κυριολεκτικά γονάτισε – το έλλειμμα έφτασε περίπου τα 11 δισ. δολάρια. Ο τότε πρόεδρος Clinton έκοψε ένα κονδύλι 40 εκατ. δολαρίων για να ενισχύσει τη μεξικανική οικονομία, αλλά το εξωτερικό χρέος αυξήθηκε έτι περαιτέρω.
Όσοι ισχυρίζονται ότι το «μεξικανικό θαύμα» δεν ήταν παρά μια ψευδαίσθηση, μάλλον δεν έχουν άδικο. Το Μεξικό ήταν και είναι μια χώρα μοιρασμένη ανάμεσα σε πολύ πλούσιους και σε πολύ φτωχούς. Η οικονομία ελέγχεται από μεγάλες εταιρίες και διεφθαρμένους αξιωματούχους, που φυσικά δεν δίνουν δεκάρα για τίποτε πέραν του κέρδους. Η περίφημη οικονομική ανάπτυξη δεν έφτασε ποτέ στις αγροτικές περιοχές, ενώ οι ιθαγενείς ήταν για δεκαετίες φιμωμένοι.
Όπως έχουν δείξει οι στατιστικές (για τη δεκαετία 1990), το 41% του πληθυσμού δεν έχει τρεχούμενο νερό, το 34% είναι χωρίς ηλεκτρισμό, το 63% κατοικεί σε σπίτια του ενός δωματίου, το 19% του εργατικού δυναμικού είναι χωρίς εισόδημα, και το 67% ζει στο όριο ή κάτω από το όριο του ελάχιστου ημερομισθίου. Τα στοιχειωδέστερα αγαθά για την καθημερινή επιβίωση μιας μεξικανικής οικογένειας φτάνουν σε κόστος που κυμαίνεται ανάμεσα σε 7 και 10 ελάχιστα ημερομίσθια. Ας πούμε, για να αγοράσει μια οικογένεια ένα λίτρο λάδι (υποθέτω, όχι ελαιόλαδο) και ένα κιλό ρύζι, τη φτάνει-δεν τη φτάνει ένα ημερομίσθιο. Για χρόνια, η οικονομία ευνοούσε τις μεγάλες επιχειρήσεις, ξένες ή εγχώριες, αλλά μόνον αυτές· το 1988, λ.χ., βρέθηκε ότι 50 εκατομ. Μεξικανών ζουν σε συνθήκες φτώχειας, ενώ 24 Μεξικανοί δισεκατομμυριούχοι βρίσκονται στην κορυφή της περίφημης λίστας του Forbes.
Η νεοφιλελεύθερη οικονομική μεταρρύθμιση της τελευταίας δεκαετίας ήρθε βέβαια να επιδεινώσει την κατάσταση. Η χώρα έπρεπε να εξακολουθήσει να είναι αξιόπιστη αγορά για τους επενδυτές, με αποτέλεσμα να έχει σήμερα χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και μεγάλο ποσοστό ανεργίας. Τα υψηλά περιθώρια κέρδους για τις επιχειρήσεις μεταφράζονται σε αύξηση της φτώχειας για τους πολλούς· τα τελευταία 10 χρόνια, αυξήθηκε κατά 1/3 ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε ακραία ένδεια στις αστικές περιοχές, ενώ η υποτίμηση του μεξικάνικου πέσο (1995) περιέκοψε το ημερομίσθιο κατά 34 σεντ την ώρα – φυσικά, ο τότε υπουργός Οικονομικών προέβαλε την υποτίμηση ως ένα «δέλεαρ για τους ξένους επενδυτές». Οι όποιες μεταρρυθμίσεις καταφέρνουν απλώς να αυξήσουν το εξωτερικό χρέος σε ιδιωτικούς και ξένους επενδυτές.
Στην πραγματικότητα, το Μεξικό θα πρέπει να δημιουργήσει περίπου 19,2 εκατομ. θέσεις εργασίας, αν είναι να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του εργατικού του δυναμικού. Όμως, ακόμη και η New York Times, που υποστήριξε σθεναρά την πολιτική Clinton στο Μεξικό, είχε προβλέψει ότι μέσα στα πρώτα πέντε χρόνια από την ενεργοποίηση της NAFTA, αρκετά εκατομμύρια Μεξικανών θα χάσουν τις δουλειές τους. Πέραν του να είναι το πρότυπο οικονομικής μεταρρύθμισης, η μεξικανική οικονομία βουλιάζει στο εξωτερικό χρέος, τη φτώχεια, την καταστροφή της βιομηχανίας, το θάνατο και την εξαθλίωση εκατομμυρίων. Και, σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας του Μεξικού, από τον Ιανουάριο του 1995, οι ξένες επενδύσεις έχουν μειωθεί κατά 2,5 εκατομ. δολάρια μηνιαίως.
Ολίγα περί ιθαγενών
Στα 70 χρόνια της διακυβέρνησης της χώρας από το PNR/PRI, ελάχιστες γυναίκες και ιθαγενείς είχαν τη δυνατότητα να αναλάβουν υψηλές θέσεις. Εκτός από τις προκαταλήψεις περί φύλου, στη μεξικανική κοινωνία ισχύουν ακόμη οι διακρίσεις ανάμεσα στους mestizos (τους μιγάδες, απογόνους ευρωπαίων και ιθαγενών) και στους indígenas (τους ιθαγενείς) – μάλιστα, πολλοί μιγάδες θεωρούν τους ιθαγενείς φυλετικά κατώτερους.
Η μεξικανική κοινωνία δεν είναι ομοιογενής – με την έννοια που είχε ο όρος, αναφερόμενος κάποτε σ’ ένα εθνικό κράτος. Το έτος της έλευσης των Ισπανών, (1519), στη λεγόμενη Mesoamerica (την περιοχή από τη σημερινή Νικαράγουα μέχρι τις νότιες Η.Π.Α.) κατοικούσαν γύρω στα 25 εκατομμύρια άνθρωποι· στα ίδια μέρη, είχαν ανθίσει πολιτισμοί υψηλού επιπέδου – οι Olmec, οι Zapotec, οι Mixtec, οι Τολτέκοι, οι Αζτέκοι, οι Μάγια. Φυσικά, η ισπανική κατάκτηση ήταν καταστροφική γι’ αυτούς τους πληθυσμούς. Ο πόλεμος και οι επιδημίες εξαφάνισαν χιλιάδες, ενώ οι αποικιοκράτες και οι καθολικοί ιεραπόστολοι προσπάθησαν να συντρίψουν της κοινωνίες τους. Παρ’ όλα αυτά, στο Μεξικό υπάρχουν ακόμη και σήμερα 56 διαφορετικές ομάδες ιθαγενών, καθεμία με τη δική της γλώσσα. Οι πιο σημαντικές είναι οι Tarahumaras, οι Nahuas, οι Huicholes, οι Purépechas, οι Mixtecos, οι Zapotecas, οι Otomís, οι Totonacas και οι Μάγια. Μάλιστα, σε αρκετές περιοχές της χώρας, υπερτερούν πληθυσμιακά σε σχέση με τους «καθαρούς Ευρω-Μεξικάνους» ή τους mestizos· αδιάφορο: οι «λευκοί» του Μεξικού αλλά και οι mestizos τους θεωρούν «δεύτερης κατηγορίας». Όταν έχασαν τα εδάφη τους, αυτοί οι ιθαγενείς αναγκάστηκαν να μετακινηθούν στις πόλεις (όπου κατέληξαν να είναι τα πιο φτηνά εργατικά χέρια) ή να μεταναστεύσουν στις Η.Π.Α. Επιπλέον, οι επιθέσεις των μεξικανικών κυβερνήσεων στο λεγόμενο σύστημα των κοινοτήτων συνιστά εξίσου σημαντική απειλή στην ιθαγενή κουλτούρα. Σε πολλές περιοχές, οι μεγαλογαιοκτήμονες δεν ελέγχουν μόνο τη γη, αλλά επίσης μονοπωλούν το εμπόριο σχεδόν όλων των τοπικών προϊόντων και αποθεμάτων. Στην Chiapas, λ.χ., αρκετές ομάδες ιθαγενών εκδιώχτηκαν από τη γη τους και υποχρεώθηκαν να παρέχουν εξευτελιστικά φτηνή εργασία σε μεγάλες φυτείες καφέ ή βαμβακιού.
Οι Ζαπατίστας δεν έχουν να αντιμετωπίσουν μόνο την κυβερνητική πολιτική αλλά και τον βαθιά ριζωμένο, στη μεξικανική κοινωνία, ρατσισμό: και όπως συμβαίνει σε κάθε ρατσιστική κοινωνία, το κόστος είναι πολύ μεγάλο, επειδή μετριέται σε ανθρώπινες ζωές.
Posted by...Λίτσα at 7:01 μ.μ.
πολυ ενημερωτικο.
Γενικα το blog αυτο,παρουσιαζει μεγαλο ενδιαφερον,και το κατατασσω στα ακρως ενημερωτικα πανω στο θεμα που πραγματευεται.Οφειλω να σας συγχαρω.
Μην τα βγάζεις απόγευμα ρε παιδάκι μου. Εκτός αν έχεις άλλο για τον καφέ μου -το πρωί.
Υ.Γ.: Η παλιά, καλή Λίτσα και η παλιά, καλή γκρίνια
Βγάζω καπέλο και υποκλίνομαι. Νομίζω πως η Βικιπαίδεια δεν έχει ακόμα ελληνικό λήμμα για το Μεξικό. Δεν το στέλνεις ως έχει βρε Λίτσα;
Υπουργέ μου, η γνώμη σου έχει ιδιαίτερη σημασία - για πολλούς λόγους.
Mboy - α, χα, χα, αύριο το πρωί απλώς θα κάνεις επανάληψη, χρυσό μου.
Unapatatras - είναι ελλιπές, μωρέ, για τη Βικιπαίδεια. Μια γενική ιδέα δίνει, απλώς για να τοποθετήσουμε την "Έκτη Διακήρυξη" στα συμφραζόμενά της. Ευχαριστώ πάντως.